In Vitro

In Limburg heeft glas een heldere betekenis gehad in de totstandkoming van een regionale, visuele identiteit: van Roermond als glasmakerscentrum tot de Rijke Roomsche afzetmarkt die ook buiten de provinciegrenzen strekte; van de typische, glas-in-loden bovenlichten tot de neogotische, katholieke kerkramen; van de Limburgse School met grootheden als Joep Nicolas, Charles Eyck en Felix Flos tot hedendaagse architecten als Wiel Arets, Francine Houben, Mathieu Bruls en Jo Coenen.

Deze tentoonstelling onderzoekt het gebruik van glas in de architectuur in al zijn verschillende verschijningsvormen. Glas kan een lokaal en ambachtelijk materiaal zijn, maar ook een industrieel product dat een onuitwisbare invloed heeft gehad op hoe wij omgaan met elkaar, met architectuur en met de natuur om ons heen. In de expo komt archiefmateriaal en oud glas-in-lood samen met introspectieve installaties en films die de glans en gelaagdheid van glas onderzoeken. Moderne Limburgse architectuur wordt met ontwerpen en maquettes gepaard aan de bredere context, de filosofie en het symbolische belang dat in het glas verscholen ligt.

Glas voor de geest Glas heeft van meet af aan verhalen verteld. In analfabete tijden boden gebrandschilderde ramen in kerken tekst en uitleg bij de onverstaanbare, Latijnse mis. Midden 19e eeuw emancipeerde de katholieke gemeenschap in Nederland. Het bisdom Roermond werd hersteld, de katholieke beleving en cultuur bloeiden op. De in deze beweging spraakmakende ateliers van architect Pierre Cuypers en glazenier Frans Nicolas werkten vanaf de jaren 1850 regelmatig samen aan de totstandkoming van een Limburgse stijl. De hedendaagse ontkerkelijking maakt echter dat veel glazen functie en plek verliezen en hun leven slijten in kleine depots. Bij Bureau Europa struin je straks zelf door het Limburgse glasdepot, op zoek naar mooi maar afgedankt glas-in-lood.

Politieke lading Het glas-in-looddepot brengt de vele scherven bij elkaar van de Limburgse bloeiperiodes van de glaskunst. Het is moeilijk erfgoed: restaureren is lastig, ook vanwege de klimaateisen van deze tijd. Niet alleen in Limburg zorgt glas voor hoofdbrekens. Met haar onderzoek en film Shafāffiyāh brengt Batoul Faour de verwoestingen in beeld na de massale explosie in Beiroet in 2020, die de stad maandenlang onder een tapijt van glas bedolf. Het gebroken glas is een metafoor voor de fragiele politieke toestand in Libanon. Christien Meindertsma zoomt met haar film White Heart in op een kraaltje met die naam, dat eeuwenlang bij koloniale ruilhandel werd gebruikt en waarmee een systeem van uitbuiting kon worden opgetuigd dat tot vandaag gevoeld wordt.

Binnen en buiten Na de industriële revolutie veranderde de kijk op gezondheid. De moderne tuberculosepandemie werd bestreden met licht en lucht, dat zie je terug in de architectuur van sanatoria. De horizontale glazen wanden, het strakke meubilair en de minimalistische stilering verspreidden zich via de rijke sanatoriumbezoekers als een lopend vuurtje door Europa en stonden aan de bakermat van de moderne architectuur. De architectuur ontwikkelde zich verder toen de röntgenfotografie werd uitgevonden, na 1900. Zoals een röntgenfoto het lichaam binnenstebuiten keert, keert de architectuur het interieur naar buiten door toepassing van glazen wanden. De grens tussen binnen en buiten, tussen privé en publiek, vervaagde, van het modernisme van de Akense architectuur Ludwig Mies van der Rohe tot de hedendaagse Albasten Huid van Wiel Arets. Iedereen is voyeur, het kijken zelf geproblematiseerd – of zelfs gedisciplineerd: de Nederlandse (protestantse) doorzonwoning biedt immers de volledige inkijk in het privéleven, als bewijs van de eigen rechtschapenheid. 

Gelaagd glas Er is sprake van een Umwertung aller Werte. De architectuur verdwijnt zodra ze verschijnt, de glazen wand is het membraan dat het chaotische scheidt van het geordende. Met elektriciteit komt het licht niet meer van buiten, maar van binnen. Frits Peutz’ Glaspaleis in Heerlen is de viering van het moderne bouwen en een uiting van de koopmansgeest en de moderniteit, de gevel een doorzichtige maar ondoordringbare film tussen het kleurrijke interieur en het starre stadsweefsel. Maar glasarchitectuur laat de natuur ook binnen: van het TransNaturalHouse van Mathieu Bruls in Beutenaken tot het Zweedse concept van het Naturhus. Ingeborg Meulendijks maakte de reliëfglazen An Arboreous Imprint, waarin de natuur in het glas zelf gevangen zit en in de Glazen Boerderij in Schijndel van MVRDV en hun Crystal Houses in Amsterdam, vervaagt de grens tussen natuur en cultuur, binnen en buiten geheel.

Klaar voor de toekomst Het is weliswaar een oeroud materiaal, maar glas blijft doorlopend in ontwikkeling. Het is een flexibel en uiterst geschikt materiaal voor de toekomst, niet in de laatste plaats door zijn duurzaamheid. Het kan lokaal gewonnen en eindeloos gerecycled worden. Met haar research Made by Insects onderzoekt Ori Orisun Merhav hoe het natuurlijke insectenpolymeer shellac tot een glazen coating geblazen kan worden. AtelierNL benadrukt dat de grondstoffen voor glas hyperlokaal gewonnen kunnen worden, door met verschillende zandsoorten te werken. Maar zand is een eindige grondstof met een grote landschapsimpact. Het kan impact ook verminderen: nucleair afval, dat tienduizenden jaren gevaarlijk blijft, kun je bewaren in keramieken containers en de waarschuwing voor gevaar vangen in het gekristalliseerde glazuur eromheen, zoals het lopende onderzoek van Antye Guenther laat zien.

De tentoonstelling In Vitro geeft een bevlogen, gelaagde inkijk in de vele levens van glas: van gebrandschilderde vensters in het 19e-eeuwse katholieke Limburg tot de expressionistische Limburgse School; van symbolische laag in hedendaagse architectuur tot duurzame materie voor de toekomst; van lokaal ambacht tot industrieel wereldproduct met toepassingen in kunst, mode, design en gezondheid; van de glasmaker als muzikant tot onderzoeker, van romancier tot activist.