En Plein Publiek

Van de bruggengeschiedenis tot de hofjes en pleintjes die ook de architectuur van vandaag inspireren. Van de nieuwbouwwijken rondom de binnenstad tot de historische straatjes en cul-de-sacs. Van onbenutte pleinen tot erfgoed met potentie.

Maar hoe restaureren we, bewaren we, verbouwen we en hoe staat de Maastrichtenaar daar tegenover? Ter gelegenheid van de Dag van de Architectuur Maastricht 2023 schreven curator Remco Beckers (Bureau Europa) en conservator Joes Minis (Centre Céramique) deze wandeling. 

Afstand: 5 km | Wandeltijd: 2,5 uur

1. Bureau Europa, platform voor architectuur en design, is ons vertrekpunt. Het ligt aan wat soms wel het vijfde plein van Maastricht genoemd wordt, het Bassin. In Maastricht is het plein een vaste, karakteristieke factor in het stadsontwerp. Problematisch is echter het Bassin. Deze historische binnenhaven is belangrijk industrieel erfgoed: hier tuigde grootindustrieel Petrus Regout in 1827 zijn keramiek-, glas- en kristalproductie op, De Sphinx. In de jaren 1960 werd het Bassin door een brug bruut doorkliefd, het historische karakter gaat verloren. Met de Belvédèreplannen wordt gesproken over afbraak van deze brug, maar de potentiële sneltram uit Hasselt was lange tijd een sta-in-de-weg. Nu de tram definitief is afgelast en het terrein van papierfabriek Sappi verkocht, kan de noordkant van het Bassin eindelijk worden ‘afgemaakt’: nieuwe woongelegenheid zal ontstaan op de terreinen van Sappi en het Landbouwbelang, de Maasboulevard wordt verder langs de Maas omgeleid en de Bassinbrug zelf zal autoluwer en fietsvriendelijker worden gemaakt. De binnenstad wordt opgerekt om ook het Bassin als volwaardig plein te omarmen.

2. Loop terug naar de Boschstraat en sla bij Bureau Europa rechtsaf. Bij het verkeerslicht heb je zicht op de nieuwe Noorderbrug. In 1967 bedacht de Amerikaanse verkeersdeskundige David Jokinen plannen voor de geconstipeerde infrastructuur van historische steden in Nederland. Hij wilde voor Maastricht een afbraak van industrieel erfgoed om plaats te maken voor autowegen rondom de binnenstad. Op- en afritten in het stadsweefsel en snelwegen op hoge stelten over het bestaande stratenpatroon zorgen voor een goede ontsluiting. Ook nietsontziende Zuider- en Noorderbruggen werden bedacht. Van al deze plannen kwam bijna niets terecht: alleen de Noorderbrug werd gebouwd, zij het pas vijftien jaar later. Toch lag deze brug niet lekker voor de 21e-eeuwse Belvédèreplannen, de grote stadsuitbreiding naar de Belgische grens. Om de nieuw te komen woonwijken, kantoorpanden en cultuurhub beter aan te sluiten op de A2 en de nieuwe Koning Willem-Alexandertunnel werd het Noorderbrugtracé in 2017-18 aangepast. Een losstaande afrit, ‘de Krul’, herinnert aan de oorspronkelijke aanlanding.

3. Volg de Frontensingel voorbij het Sphinxparkeerterrein. Aan de verkeerslichten ga je linksaf de Maagdendries in. 100 meter verderop aan de rechterkant loopt een steegje. Dit brengt je naar Lindenkruis. Waar de infrastructuur, de ‘hardware’ uit het Belvédèremasterplan van stedenbouwer Frits Palmboom, wel kon worden ontwikkeld, kwam er van de ‘software’ door de economische recessie van 2008 maar weinig terecht. Toch is de woningbouwontwikkeling er nu in volle gang. Industrieel erfgoed wordt hergebruikt, zoals de fabrieksmuur van De Sphinx langs de Maagdendries, met twee CPO-projecten, Les Mouleurs (Martens Willems & Humblé, 2014-21) en de Sphinxtuin (Mathieu Bruls, 2015-19). Met collectief particulier opdrachtgeverschap werken bewoners, architecten, aannemers en adviseurs samen aan de eigen woontoekomst. De wens van de bewoners staat centraal in deze meer gestroomlijnde vorm van bouwen. Lindenkruis (2015-20) is een eigentijds woongebied met stadsvilla’s en -woningen van architectenbureaus iNeX, N-Architecten, DEDRIE, Verheij en andere in een ingetogen, duurzame stijl. Er ontstaan hofjes en pleintjes die herinneren aan hoe Maastricht door zijn strenge stadsomwalling niet kon uitbreiden maar moest inbreiden. Lindenkruis is een palimpsest: de ontwikkelingen liggen als aardlagen bovenop elkaar, de nieuwbouw viert de geschiedenis met materialen als zink, keramiek en hardhout en de hofjes en pleintjes verknopen het nieuwe stadsweefsel met het oude. 

4. Dwaal door de straatjes naar de Brandweerkantine aan de Capucijnenstraat. Tegenover dit gemoedelijke restaurant ligt een opening: wandel naar de Charles Voscour. De brandweerkazerne herinnert eraan dat de noordhoek van de binnenstad tot in de 20e eeuw een industriegebied was. Na de industrie kwamen ook hier twee nieuwe hofjeswijkjes, in 1992 het Misericordeplein van Bruno Albert en in 1993 de Charles Voscour van Charles Vandenhove, beiden uit Luik. Vandenhove heeft meerdere hofjes op zijn naam staan en ontwierp de Charles Voscour in zijn typisch postmoderne stijl. De nabootsing van het Sint-Pietersplein maakt van deze wijk een verborgen pareltje: de omarmende zuilengalerijen, de centrale obelisk en de ‘koepel’ van het hoofdgebouw zie je wanneer je je omdraait. De dorische zuilen, architraven en frontons geven de architectuur verder een opgeruimde kwaliteit, het ingetogen gebruik van baksteen en beton (Romeinse materialen!) is fijnzinnig en tijdloos. Het zijn verwijzingen naar de klassieke genesis van Maastricht.

5. Loop de Charles Voscour links uit naar Hoogfrankrijk. Beklim de straat naar de Herbenusstraat en sla linksaf. Loop door tot het gebouw van Kumulus aan je linkerhand. De straat Hoogfrankrijk loopt een berg op zonder naam. Tot de afschaffing van de vesting in 1867 was deze hoek van de stad uitsluitend in gebruik door militairen. De naam van het vestingwerk Hoog Frankrijk is overgeslagen op de berg en op de straat. De oude stadsmuur liep langs de noordkant van de straat waar je nu staat. Met de sloop van de muur ontstond de ruimte voor de Herbenusstraat: de eerste straat die nieuw werd aangelegd in de oude binnenstad, in 1878. Voor het eerst in enkele eeuwen tijd kon de stad uitbreiden in plaats van slechts inbreiden. Onderaan deze straat liet Petrus II Regout rond 1880 arbeidershuisjes bouwen, compleet met lopend water, modern voor die tijd. Voorbij de Kazemattenstraat werden chiquere huizen gebouwd, in een opvallende baksteenarchitectuur.

6. Vervolg je weg langs de Herbenusstraat tot je op Bakkerij Hermans stuit. De Maastrichtenaar adviseert om in de rij te gaan staan voor de fruitvlaai. Loop hier de Zakstraat in. Tot de sloop van de stadsmuur in 1869 liep de Zakstraat dood. Toen de Fransen rond 1800 straten namen gingen geven, noemden ze het dan ook Cul de Sac, ‘doodlopende straat’. De Maastrichtenaar verbasterde dat tot Kuuldezakstraot, later Zakstraat. Deze komt uit op de Brusselsestraat, die in de richting van Brussel voert. Lang was dit de belangrijkste doorgaande weg van de stad, op de plek van de oude Romeinse weg richting Boulogne-sur-Mer, vandaag bekend als de Via Belgica. In deze hoek was in de 19e eeuw nog plek om fabrieken te bouwen, zoals het statige pand Brusselsestraat 87: vanaf 1871 het kantoorgebouw van de zoutziederij van de familie Marres, één van invloedrijkste families in Maastricht. Ondernemend als hij was, richtte Joseph Marres met de families Regout, Rutten en Lhoest in 1877 De Maastrichtse Bouwvereniging op, die arbeiderswoningen bouwde aan de Herbenusstraat, het Lindenkruis en de Statensingel.

7. Loop langs het kantoorgebouw het oude fabrieksterrein op. Vandaag heet het hier het Herdenkingsplein. In de jaren 1990 wordt dit binnenterrein verrijkt met de markante Academie (Wiel Arets), het huidige Maastricht Institute of Arts. De sobere materialisatie in onbewerkt beton en zwartgeverfd staal typeert de architect. De glazen bouwstenen vallen op, als poëtisch membraan tussen de kleurrijke, rommelige kunstschool binnen en het ordelijke, starre plein buiten, naar een stedenbouwkundig plan van Rein Geurtsen. De glazen muur vertolkt Arets’ theorie van de ‘albasten huid’: de architectuur verdwijnt zodra ze verschijnt, ze wordt gebouwd en gaat op in het stadsweefsel, ze is de ondoorschijnende maar transparante scheiding tussen het leven binnen en buiten. Het ritme van het plein wordt sterk bepaald door de omheinende collonade die in de woonblokken te zien is, ook al verschillen de architectuur van Mecanoo aan de westkant en van Boosten Rats aan de zuidkant sterk van elkaar. Let op de twaalf bronzen platen in het plaveisel, een oorlogsmonument van beeldhouwer Appie Drielsma.

8. Steek het plein over naar de Kruisherengang en sla rechtsaf. Verbouwingen aan het Kruisherenhotel zorgen voor consternatie, net als de plannen die bestaan voor het Calvarieklooster iets verderop en de PTT-centrale bij de Helpoort. Voor het chique Kruisherenhotel is een uitbreiding onderweg van architect Francine Houben (Mecanoo). Vijftig hotelkamers, een deftig restaurant en de kantoren van de Oostwegel Collection komen op deze nieuwe locatie waarvan het monumentale De Stuersgebouw uit 1903 onderdeel wordt. Het ambitieuze plan met een 25-meter hoge toren stuit op kritiek. Een groep omwonenden kwam in maart 2023 daarom met hun eigen alternatief: geen toren maar een hof, naar een stedenbouwkundig plan van Rein Geurtsen die ook het Herdenkingsplein inrichtte. De hofbebouwing is meer in overeenstemming met het gemeentelijke bestemmingsplan, dat dicteert dat in dit dichte stadsweefsel niet te hoog gebouwd mag worden. Oostwegel en Houben komen met concessies, maar zullen die voldoende blijken? Het laatste woord is nog niet gesproken. 

9. Loop de Kruisherengang uit en sla aan het einde rechtsaf de Calvariestraat in. Voorbij enkele stadsboerderijen en vóór de jarenvijftigflat Aldenhof van Jean Huysmans ga je linksaf, langs Café Abrahamslook. Je staat in het nieuwe Polverpark. ‘Abrahamslook’ is de naam die het volk van Maastricht gaf aan de bres die in de stadsmuur sloeg toen de kanonnier-annex-kruitdief Abraham van Citterd tijdens zijn smokkelactiviteiten op 21 december 1761 per ongeluk het kruitmagazijn op die plek opblies. De knal was tot in Aken en Luik te horen, stukjes en beetjes van de smokkelaar werden tot in de Kruisherengang gevonden. De Polvertoren, de in 2014-18 door Martens Willems & Humblé doorontwikkelde verpleegstersflat, is de blikvanger in dit beschermde stadsgezicht. Het zicht op de torens van de Sint-Janskerk en Sint Servaas blijft bewaard. Het Polverpark (2018-heden) van Martens, Willems & Humblé en Bureau Verbeek voorziet in autoluwte en appartementen, stadswoningen en -villa’s. De namen van de gebouwen Brandenburg, Waldeck en Hertell van CB5 architecten refereren alle aan de vestingwerken, net als het nieuwe straatje Sint-Servaaspoterne, vernoemd naar een klein poortje in de stadsmuur, gedicht door de Fransen in 1673. En natuurlijk is ‘polver’ gewoon een ander woord voor ‘kruit’.

10. Loop naar de Tongersestraat en sla linksaf. Bij de Y-splitsing, waar de muurschildering van Roland Topor sinds 1988 het straatbeeld bepaalt, ga je rechtsaf. Na de Jan Van Eyck Acadmie ga je opnieuw rechts naar het Academieplein. Dit plein ontleent zijn naam aan de Jan Van Eyck Academie, een internationaal gerenommeerd, postacademisch instituut voor onderzoek en productie van kunst en ontwerp. Het functionalistische gebouw dat sterk contrasteert met de historische omgeving is uit 1958-61, van de hand van de Groningse architect Frits Peutz die het meest actief is geweest in mijnstad Heerlen. Het Academieplein is ontworpen als het hart van het Maastrichtse ‘Quartier Latin’, het Jekerkwartier. Andere kunstonderwijsinstellingen, het Conservatorium en de Toneelacademie, liggen op een steenworp afstand. Met zijn bomen is dit plein heel lommerrijk en schilderachtig, maar het wordt uitsluitend gebruikt als parkeerplaats. 

11. Loop de trappen af naar de Bonnefantenstraat. Links zie je het Conservatorium, rechts hoe de Jeker zich door waterpoort de Reek de stad in stort. Loop naar het De Bosquetplein. Dit pleintje ontstond begin 20^e eeuw aan het einde van de Grote Looiersstraat. Vroeger stroomde de Jeker midden door deze straat als open riool voor de omwonenden. Na het weghalen van het riviertje in 1897 ontstonden plannen om alles te slopen en de straat in chique, moderne stijl herop te bouwen. Dit viel in ongenade bij de Maastrichtse burger, waardoor we nu nog kunnen genieten van deze 18e-eeuwse straat - een staaltje burgerlijke ergernis waardoor vandaag ook de Sint-Servaasbrug nog te bewonderen is. Op de hoek met de Zwingelput is de met graffiti bekladde muur van het Martinushofje te zien, waar vanaf de 18e eeuw oude katholieke vrouwen een onderdak konden vinden in kleine huisjes. Het zijn dit soort omsloten gebieden die hedendaagse architecten nog altijd graag als coenenische hofjes in het stadsweefsel inbreiden. Halverwege de Grote Looiersstraat links is een modern hofje gecreëerd op het terrein van de 19e-eeuwse Vermicelli- & Macaronifabriek Jos Bauduin: de Looiershof. Architectenbureau CB5 heeft hier in 2015-2018 de moderne architectuur ingepast tussen de herenhuizen langs de straten en de stadsmuur aan de noordkant. 

12. Loop verder door de Grote Looiersstraat en door de Tafelstraat. Op de hoek met de Sint-Pietersstraat staat de Waalse Kerk. In 1732-33 werd dit gebouw van Luikenaar Nicolas Comhaire opgetrokken in een voor Maastricht atypisch sobere barokstijl. De twaalfhoekige centraalbouw is gezichtsbedrog: het betreft namelijk een rechthoekig schip met twee vijfzijdige uitbouwen. Anno 2023 vindt in de Waalse Kerk een ware transformatie plaats door ArCharis Architecture om het gebouw gebruiksklaar te maken voor de toekomst: buiten kerkdiensten wordt het gebouw ook ingezet voor maatschappelijke en culturele doeleinden. De plannen passen perfect binnen de trend van het verduurzamen van religieus erfgoed waar de Provincie Limburg grote waarde aan hecht, versterkt door de energiecrisis waar we ons in bevinden. 

13. Loop een stukje verder door de Sint-Pietersstraat en sla linksaf de Begijnenstraat in. Aan het einde van de straat zie je de poort Waerachtig. Zoals op de poort prijkt, “In achttienhonderd achtentachtig/ is deze poort gebouwd, waerachtig”, is dit de jongste stadspoort van Nederland. Dankzij de Maastrichtse grondlegger van de Nederlandse monumentenzorg Victor de Stuers konden de stadsmuren een Romantisch onderdeel van het stadspark worden. Ook de Poort Waerachtig was sterk geromantiseerd en had ooit kantelen, maar “In zesendertig na negentienhonderd/ zijn de kantelen naar beneden gedonderd”. We lopen links om de vijver heen en zien een bres in de muur want “In tweeduizend en negentien/ hield de hele muur het voor gezien”. Door klimaatverandering werd de aarden wal achter de muur te nat, waardoor de muur barstte. De vijver waar het gesteente in terecht kwam, is het laatste overblijfsel van het kanaal Luik-Maastricht. 

14. Loop vanaf de vijver door het stadspark en maak de bocht naar links. Je ziet door het gebladerte de Hoge Brug. Steek deze voetgangersbrug over. In 2003 kreeg Maastricht een nieuwe, hoge brug, met rijk verbeeldingsvermogen ‘Hoeg Brögk’ geheten. De stalen boogbrug van de Luikse architect René Greisch hangt aan diagonaal gespannen kabels en heeft pijlers op de oevers, om de scheepvaart niet te hinderen. Aan het einde van de brug kom je uit op het driehoekige Plein 1992 van Jo Coenen, het ‘Balkon van Maastricht’ vanwege de verhoging van het plein. De driehoeksvorm is geen toeval: trek de buitenlijnen uit over de rivier en ze raken aan de uiterste einden van de Onze-Lieve-Vrouwenwal, de stadsmuur op de andere Maasoever. Trek de brug vervolgens uit op dezelfde hoogte en hij landt perfect boven op die muur. Zo waarborgt architect Coenen de link tussen heden en verleden, door ook in het nieuwe stadsontwerp te spelen met de aanwezige geschiedenis.

15. Sla vanaf de brug linksaf door De Ruiterij en steek op de kruising rechtdoor de Wycker Grachtstraat in. Rechts kun je een klein poortje in om op het Bourgogneplein te komen. Maastricht is een compacte stad, door het keurslijf van de vesting kon de stad lang niet uitbreiden. Die traditie werd ook na de vestingontmanteling behouden door in oude tuinen en op fabrieksterreinen nieuwe woningen te realiseren. Zoals het Bourgogneplein (1986 door Wynand Thomas en de B4-actiegroep van oud-wethouder John Wevers), een rustig, stenig plein binnen de bebouwing aan de Wycker Grachtstraat en de Hoogbrugstraat. De Bourgognestraat lijkt Maastricht in een notendop: vernoemd naar een kruithuis voor militaire doeleinden en vervolgens verrezen er fabrieken die na de Tweede Wereldoorlog plaatsmaakten voor huizen. Loop over het plein linksaf naar de Bourgognestraat. De overkant van de straat is nu in slechte staat. Met zijn garageboxen, leegstaande panden en schier onbewoonbare huizen is het een van de laatste ‘lelijke hoeken’ van de stad. Plannen om verderop in de Lage Barakken van de art deco Cinema Palace uit 1927 een hotel te maken, worden door de buurt kritisch bekeken: heeft Maastricht inmiddels niet genoeg hotels? 

16. Loop van deze art deco-gevel het straatje uit naar het eindpunt van deze stadswandeling, de klok en de bloemenkiosk. We komen uit op de Wycker Brugstraat die in 1866 werd aangelegd, dwars door de stadsmuur én door een rij huizen. Hij kreeg daarom ook de naam Percée, Frans voor ‘doorbraak’. In de plannen (1882) voor de stationsbuurt van stadsarchitect W.J. Brender à Brandis is dit de aankomstallee naar de Sint-Servaasbrug en de binnenstad. Aan het begin van de steeds breder wordende straat zien we het station van Van Heukelom (1913) liggen, dat door de gemeente pal voor de villa van industrieel Eugène Regout is gebouwd, ogenschijnlijk om hem zijn rode loper naar de stad te ontnemen. Met zijn rijke 19e- en vroeg-20e-eeuwse panden werd deze straat het eerste beschermd stadsgezicht van Maastricht. Bij de klok op het pleintje (in de volksmond ‘het pleintje met de klok’ genoemd) komen de Wyckenaren, gadegeslagen door het bronzen beeld De Wiekeneer (Frans Carlier, 1985), bij elkaar.